Lezingenreeks: Verboden Boeken

Gebannen in zowel Iran als de Verenigde Staten, dat komt niet vaak voor. Toch is dat het geval voor Persepolis van Marjane Satrapi, een grafische roman die uitkwam tussen 2000 en 2003 en een autobiografische terugblik biedt op de Iraanse revolutie.  In deze lezing wil ik de redenen en omvang van de verbanning in Iran en de Verenigde Staten toelichten. 

Het is geen geheim dat bepaalde literaire werken als schadelijk of zelfs gevaarlijk worden gezien. Dat zij verboden of verketterd worden, maakt hen, voor ons althans, des te interessanter. Het geeft blijk van de invloed die zij op hun lezers hebben, van hun politieke of morele macht, hun subversief potentieel.

Ook in het verleden van de Duitstalige wereld werden alle registers opengetrokken om de gangbare consensus van tegenstrijdige ideologieën te vrijwaren. Tijdens onze avond gaan we in op drie vormen van censuur die efficiënt bleken. Maar legden zij vrijgevochten geesten echt het zwijgen op?

Allereerst bekijken we de werken die we onder de noemer “verzwijgen” groepeerden; boeken die niet gepubliceerd werden, of toch niet onder de auteurs eigenlijke naam. Vooral de denkers die tussen 1933-1945 uit Duitsland vluchtten moesten acht slaan op de informatie die zij prijsgaven om vrienden en nabestaanden die in Duitsland achterbleven niet te schaden.

Daarnaast gaan we dieper in op geschriften die “verbannen” werden, die men enkel buiten de landsgrenzen kon schrijven en/of publiceren. Wat betekent het voor schrijvers om een groot deel van hun publiek te verliezen, voor wie schrijven zij dan nog? Waarom moesten Klaus Mann en Annemarie Schwarzenbach hun Exiltijdschrift “Die Sammlung” (een forum voor kritiek aan fascistische cultuur en politiek) aan de Amsterdamse Querido Uitgeverij uitgeven? Welke rol speelden Exiluitgeverijen en vertalingen? En hoe werden verbannen klassiekers toch het Rijk binnengesmokkeld?

Afsluiten doen we met werken die – hoe kunnen wij ze ook buiten beschouwing laten? – in het Derde Rijk verbrand werden. In april 1933 anticipeerde Joseph Roth dat voor zijn werken geen plaats meer zou zijn in nazi-Duitsland. Op 10 mei van datzelfde jaar werd de vernietiging van ‘undeutsche’ gedachten pijnlijk zichtbaar: onder anderen op de Bebelplatz in Berlijn vonden boekverbrandingen plaats. Welke gedachten verduurden het vuur, welke verdwenen onherroepelijk?

Onze lezing wordt geen Frontalunterricht, maar een gespreksavond, waarin de expertise van de spreeksters optimaal benut wordt. Ze stellen elkaar vragen, pikken op elkaar in om u een zo volledig mogelijk beeld van de verboden werken en hun receptiegeschiedenis te geven.

In Tegen ophitsing en wanorde. Lijst der aan den verkoop onttrokken en verboden boeken in België (1941, drukkerij A. Hessens)", staat één werk uit de zestiende eeuw: Le Discours de la Servitude volontaire, van Etienne de La Boétie. Dit korte Vertoog over de vrijwillige slavernij van Michel de Montaignes boezemvriend behoorde volgens Tegen ophitsing en wanorde tot de "geschriften die door hun leugenachtig en tendentieus karakter hebben bijgedragen tot de stelselmatige vergiftiging van de openbare opinie in België tegen het Duitsche nabuurvolk". Deze verbodslijst werd in 1941 door de militaire bevelhebber voor België en Noord-Frankrijk erkend en goedgekeurd. Wat vonden de nazi's zo opruiend aan een tekst geschreven door een 18-jarige jongen in de zestiende eeuw? 

“Verboden Boeken”: het doet ons denken aan autoritaire regimes of zwarte bladzijden uit de geschiedenis. Toch wordt literatuur ook bij ons soms verboden of (al dan niet stilzwijgend) gecensureerd. Herman Brusselmans kan erover meespreken: in 1999 beval een rechter om zijn roman Uitgeverij Guggenheimer uit de handel te halen omwille van persoonlijk beledigende passages. Het typeert een schrijver die op handen gedragen wordt door zijn grote lezerspubliek, maar verketterd door de literaire goegemeente. En wat denkt het enfant terrible van de Vlaamse letteren zelf over het huidige literaire klimaat van taboetermen, woke-debatten, en sensitivity readers? Sara Buekens en Floris Bernard (vakgroep Letterkunde, UGent) gaan in gesprek met Herman Brusselmans over verboden boeken en andere conflicten tussen literatuur en maatschappij.

Lezen was trendy in het 18de-eeuwse Groot-Brittanië. Bibliotheekjes schoten als paddenstoelen uit de grond en voorzagen jong en oud, man en vrouw, gegoeden en minder gegoeden van vertier. Dat echter vooral de roman, een relatief nieuw genre van volgens sommigen twijfelachtig allooi vlot over de uitleenbalie schoof, baarde menig commentator zorgen. Een verhaal over de lust van het lezen en morele paniek. 

Ondanks het feit dat hij (wellicht) Huxley en (zeker) Orwell beïnvloed heeft, is de Russische auteur Jevgeni Zamjatin (1884-1937) voor velen een nobele onbekende. Veel heeft hij dan ook niet geschreven, en zijn belangrijkste werk, de verboden anti-utopie “Wij” (Russ. “My”) (1920) heeft een woelig lot gekend. Het boek kon zo kort na de revolutie niet gedrukt worden in de Sovjet-Unie, en werd daarom het land uitgesmokkeld. Maar ook daar was het succes beperkt: nog in de jaren 1920 verschenen vertalingen in het Engels, Tsjechisch en Frans, maar daarna leek de buitenlandse interesse snel op te drogen. Een Russische piratenversie verscheen in Praag in een emigrantentijdschrift, maar de Russen moesten tot Gorbatsjovs Glasnost wachten tot het werk ook in Rusland gedrukt kon worden. Tijdens dit praatje gaan we na wat er allemaal zo gevoelig lag aan deze novelle en waarom het werk beschouwd kan worden als een van de eerste grote anti-utopieën in de wereldliteratuur.

De komst van het Christendom bracht een radicale verandering in seksuele moraliteit met zich mee. Dit zorgde ervoor dat middeleeuwse Byzantijnen een ambigue houding aannamen tegenover de klassieke Griekse literatuur. De drang om de antieke tekstuele erfenis te bewaren en uit te leggen kwam in conflict met morele bezwaren over inhoud die als obsceen ervaren werd.

Deze lezing bekijkt de genres van het erotisch epigram en de antieke liefdesroman, die bleven gelezen en geïmiteerd worden in de middeleeuwen. De middeleeuwse manuscripten met erotische epigrammen tonen interessante aanwijzingen voor reacties van lezers. Bepaalde vormen van seksuele gedragingen (vooral homoseksualiteit) werden als problematisch beschouwd, en konden zelfs leiden tot censuur.

De Byzantijnse auteur Photius bekritiseerde de obscene inhoud van liefdesromans in zijn Bibliotheca, maar zijn commentaren waren niet zomaar een preutse oproep om erotische fictie te censureren. In deze lezing argumenteren we dat Photius’ commentaren een poging waren om antieke liefdesromans te vertalen naar de Christelijke context van negende-eeuws Byzantium.

The advent of Christianity brought about a radical change in sexual morality. This led medieval Byzantines to take a rather ambiguous stance on ancient Greek literature. A drive to preserve and explain the ancient textual heritage clashed with moral uneasiness about content that was considered obscene.

This talk looks at the genres of the erotic epigram and the ancient romance novels, which continued to be read and imitated in the Middle Ages. The medieval manuscripts with erotic epigrams show interesting evidence for reader’s reactions. Certain forms of seuxal behavior (especially homosexuality) were clearly deemed as problematic, and some poems indeed fell victim to censorship.

On the other hand, while the Byzantine writer Photius criticizes the obscenity of some romance novels in his Bibliotheca, his comments are not simply a prudish call to censor erotic fiction. Instead, as this talk argues, Photius’ comments are an attempt to translate these ancient love stories into the Christianised context of ninth-century Byzantium.

• De roman Gangreen I. Black Venus (1967) van Jef Geeraerts deed meer dan eens stof opwaaien. Bij verschijning loven recensenten de roman als een taboedoorbrekende taalstroom, maar ze bekritiseren ook het kolonialisme, racisme en seksisme. In 1969 werd het boek samen met andere titels zelfs (zogenaamd) in beslag genomen in een Brusselse boekhandel, terwijl het op dat moment al bekroond was met de Staatsprijs voor verhalend proza. In 2015 wordt het boek in de literaire canon opgenomen, maar in 2020 geeft de Academie aan dat er voor de roman geen plaats meer is in die leeslijst. Enkele academici en schrijvers nemen het voor die keuze op, anderen hebben er bedenkingen bij. Deze lezing gaat niet alleen in op die veranderende ontvangst van Geeraerts en de roman, maar ook op de inhoud, de bijzondere vertelwijze en de plaats van Black Venus in de vierdelige romancyclus.