Actuele Filosofie: Kunst, kitsch en schoonheid

Deze lezing focust op de groeiende populariteit van zogenaamde immersive experiences in en van kunst. De idee dat een toeschouwer of luisteraar wordt ondergedompeld in een ervaring verlegt de aandacht van de kwaliteiten en betekenis van een kunstwerk naar het ervaringsperspectief en het welbevinden van het publiek. Het lijkt erop dat deze evolutie tegemoetkomt aan een gebrek aan toegankelijkheid van kunst. De drempel wordt verlaagd om kunst te ontsluiten voor een breder publiek. Denk bijvoorbeeld aan expo’s als de ‘Van Gogh Experience’ of musea waar geur- en smaaksensaties het beeldende werk meer moeten doen ‘spreken’. In deze lezing wordt de gedachte verkend dat deze evolutie in de eerste plaats een gevolg is van de digitale technologie die onze levens in toenemende mate vormgeeft. Wat doet deze evolutie met ons vermogen om te kijken, luisteren en interpreteren? Wat gebeurt er met de notie van esthetische afstand? Is er nog voldoende ruimte voor diepgang of transcendentie van betekenis, wanneer de afstand tussen kunstwerk en toeschouwer wordt gedicht? Wordt schoonheid hier geherdefinieerd, of verlaten we hier het domein van de ‘Schone kunsten’?

Naast de canonieke esthetische categorieën bestaat er een hele reeks moeilijk vertaalbare begrippen die de bredere verhoudingen van het lichaam in de ruimte verklaren: de moderne Japanse filosoof Kuki Shuzo schreef in 1930 over Iki, een begrip dat een bredere en complexe coquetterie suggereerde die hij in menselijke verhoudingen, architectuur en kleren las. Verderop bevatten de essays van Honoré de Balzac een hele “theorie” van elegantie in de moderne tijd, dus na de Franse revolutie. Terwijl Shuzo de onvertaalbaarheid van zijn begrip Iki benadrukt is er een relatie met een gelijkaardige notie die we bij Georg Simmel vinden. Wat ons hier interesseert zijn twee elementen. Eerst, de esthetica verklaart in dit soort geschriften niet alleen ervaringen betreffende de kunsten of de natuur maar bredere ruimtelijke en lichamelijke verhoudingen. De esthetica is niet alleen van toepassing op de in musea opgeslagen artefacten of in de natuur, maar ook de intersubjectieve verhoudingen en de manier waarop mensen hun wereld “ontwerpen”. Twee, misschien is esthetica een kwestie van subtiele nuances, gecodeerde gestes – zoals Vilém Flusser zou zeggen - en ruimtelijke verhoudingen die het dagdagelijks leven bepalen: van de manier waarop onze lichamen bewegen tot hoe we ze bekleden en gebruiken. We kunnen dus in de moderne esthetica verschillende schoonheidsvariaties traceren die directer zichtbaar zijn: het takte (besproken door Adorno en Balzac), de elegantie en de camp of de dandyisme als manieren om de conventies des leven te benaderen. Deze antropologische studie wenst een inleiding te zijn tot een bredere diapason van andere esthetische categorieën.

In de geschiedenis van de filosofie zijn het schone en het goede vaak met elkaar verbonden geweest. Wat schoon was, moest noodzakelijkerwijs ook goed zijn en omgekeerd. Hoewel filosofen sinds Immanuel Kant vaak een sterke scheiding tussen tussen ethiek en esthetica bepleiten, zijn er ook vandaag nog tal van filosofen die een samenhang van beide domeinen bepleiten. Wanneer een kunstwerk moreel problematisch is, doet dat volgens die visie ook afbreuk aan de esthetische waarde van dat werk.

In deze lezing wil ik echter de omgekeerde denkbeweging maken: soms kan de schoonheid van een werk net moreel problematisch zijn. Met Vladimir Nabokovs roman Lolita als leidraad zal ik deze ervaring thematiseren.

Sinds de Homo sapiens ongeveer 100,000 jaar geleden op aarde verscheen zijn onze hersenen fundamenteel onveranderd gebleven. Onze genen zijn veroordeeld tot trage en minuscule evolutie. In contrast hiermee evolueert onze cultuur aan een razend tempo. Ideeën en uitvindingen verspreiden zich door middel van de taal en evolueren razendsnel. Dit is hoe de wiskunde zoals we haar vandaag kennen in louter enkele duizenden jaren is kunnen ontstaan. Sinds de uitvinding van het getal bij de Babyloniërs zijn onze wiskundige begrippen in elke menselijke beschaving gradueel geëvolueerd. Het brein van een Einstein verschilt echter niet van dat van de eerste schilders die de grotten van Lascaux en Altamira beschilderden. Inderdaad, Einsteins brein is ook niet bepaald anders dan dat van u of mij. Onze genieën zijn niet begaafd met een of andere buitengewone hersenarchitectuur. Net zoals wij moeten zij worstelen met hun materie, en ellenlange uren doorbrengen met het zoeken van inzicht en creativiteit. Wat hen bijzonder maakt is hun mateloze passie, soms ook gevoed door een onvermogen om normale relaties aan te gaan met andere mensen. Passie voedt inzicht, uitvinding en creativiteit, en precies dat is het thema van deze lezing.

Een al te grote nadruk op het schone en louter zintuiglijke ervaringen kampt sinds lange tijd met een negatieve bijklank, waarbij het schone als iets ijdels en subjectiefs wordt gezien. Kunst die geen bewuste inhoudelijke boodschap bevat, is volgens deze trend dan ook geen “serieuze kunst”. In de 19de eeuw ontstaan verschillende bewegingen waarbij schoonheid wél devotionele proporties aanneemt en een centrale positie inneemt - art for art’s sake! Deze bewegingen die schoonheid centraal stellen, kunnen gegroepeerd worden onder de noemer van het estheticisme. In deze lezing gaan we op zoek naar de wortels van het estheticisme en de rol die het vandaag de dag nog speelt. Past een visie en levenswijze zoals die van de estheten en de art for art’s sake - waarbij schoonheid het hoogste doel is - nog in ons huidig beeld van wat kunst en cultuur kunnen betekenen voor de samenleving? Aan de hand van de Britse schrijver Walter Pater (1839-1894), één van de belangrijkste theoretische grondleggers van het estheticisme, gaan we dieper in op de notie van schoonheid binnen het estheticisme.

Hedendaagse kunst presenteert zich vaak als ironisch. De kunstenaar is iemand die zich niet laat beetnemen en kritisch reflecteert over de wereld en de kunstpraktijk zelf. Dezelfde afstandelijkheid typeert doorgaans ook de rol van de cultuurwetenschapper: iemand die zich niet laat misleiden door tijdsgebonden smaakvoorkeuren, door ideologie, en zeker niet door de eigen lichamelijke, sentimentele betrokkenheid.
Wie zich, als maker of beschouwer, al te veel laat meeslepen door intieme affecten is naïef, dom, haast obsceen. Het tonen van pathos is pathetisch geworden, en komt beschamend dicht in de buurt van kitsch.
In deze lezing wil ik de miskende relatie tussen pathos en kennis verkennen, aan de hand van enkele historische personages, waaronder de Duitse kunstwetenschapper Aby Warburg. Begin november 1918 staat die op het punt zichzelf in blinde paniek voor het hoofd te schieten: hij voelt zich in een weerwolf veranderen.